Çeviklik

10 Şubat 2019Cengiz Ölmez

Bu makalede; temel bir motorik özellik olan çeviklik hakkında her spor insanının bilmesi gereken en temel ve asıl parametreler verilecek olup, geçerli ve güvenilir çeviklik ölçüm metotları incelenecektir.

Özet

Çeviklik, çabukluk ve yön değiştirebilme hızı terimleri çoğu zaman birbirinin yerine kullanılan ve birbiriyle eş anlamlı olduğu varsayılan terimlerdir. Fakat son çalışmalar bu terimlerin birbirinden oldukça farklı kavramları açıkladığını göstermektedir. Basitçe söylemek gerekirse, çeviklik öngörülemeyen ortamlarda reaktif yetenekleri içerir, yön hızının değişimi sadece fiziksel yeteneğe odaklanır ve genellikle önceden planlanmış ortamlarda gerçekleştirilir. Bu durum, geleneksel çeviklik testlerinin (t-testi, illinois, pro-agility vb.) aslında çevikliği ölçme yeteneğine sahip olmadığını ve dolayısıyla yön değiştirebilme hızı testleri olarak adlandırılması gerektiğini ortaya koymaktadır. Son yapılan araştırmalar, üst seviye sporcuların çeviklik testlerinde düşük seviye sporculardan daha iyi performans sergilediklerini, fakat aynı durumun yön değiştirebilme hızı testlerinde tespit edilmediğini göstermektedir.

Yakın zamana kadar çeviklik testleri olarak bilinen Yön Değiştirme Testlerine ulaşmak için tıklayınız.

Ayrıca Literatüre ait bir çok kaynakta çeviklik kavramının çabukluk ile eş anlamlı kullanıldığı da göze çarpmaktadır. Fakat bu hatalı bir bakış açısıdır. Çeviklikten farklı olarak çabukluk, frekansa odaklanır. Yüzmede kulaç sayısı, koşuda toplam adım sayısı, taekwondoda müsabaka içindeki toplam tekme sayısı gibi analizler, bizlere çabukluk seviyesini verir.

Çeviklik Nedir?

Şuana kadar yapılan tanımlar; klasik olarak hızla yön değiştirme kabiliyeti ile ilgili tüm dinamikleri çeviklik ile eş anlamlı olarak değerlendirmişlerdir. Bu tanıma göre göre tasarlanmış olan testler ise (T-test, illinois, pro-agility) aslında tam olarak çeviklik becerisini değil, süratli bir şekilde yön değiştirebilme becerisini ölçmektedir. Çünkü çeviklik becerisini ölçtüğüne inandığımız bu testler, önceden planlanmış bir parkurda sporcunun süratli bir şekilde yön değiştirebilme ve parkuru bitirebilme yeteneğini ölçmektedir. Yön değiştirebilme hızını ölçebilmesi bakımından çok geçerli ve güvenilir olan bu testler acaba gerçekten çeviklik performansını ölçebilmekte midir? Tartışalım.

Çevikliğin Tanımı:

Çeviklik kavramı, benzer kavramlarından ayrıldığında kafa karıştırıcı olabilmektedir. Bu yüzden son zamanların en az dayanıklılık kadar tartışılan bir motorik özelliktir. Bu yüzden bazı uzmanlar her ne kadar bu kavrama bir netlik kavuşturmaya çalışsa da, sanırım en güzel tanımı
Sheppard ve Young (1) yapmıştır.

Çeviklik “bir uyarana tepki olarak hız veya yön değişikliği ile hızlı bir bütün vücut hareketi” dir (1).

Bu tanımda dikkat edilmesi gereken en önemli anahtar kelime “uyaran”dır. Çeviklikte bir uyarana tepki söz konudur. Bilinen çeviklik testlerinden gerçek bir çeviklik testini ayıran husus budur. Yani çeviklik reaktif bir bileşen içerir. Bu reaktif bileşen;

*Görsel işlem
*Zamanlama
*Reaksiyon süresi
*Algı
*Beklenti

gibi birçok bilişsel işlevi içerir (1).

Geleneksel çeviklik testlerinde bu bilişsel işlevlerin olmaması, aslında bu testlerin sadece Yön Değiştirme Hızı Testi oldukları anlamına gelir. Çeviklik ve Yön Değiştirme Hızı Testi arasındaki fark sadece anlamsal değildir, birbirlerinden tamamen farklı olan performans testleridir ve aralarındaki ilişki oldukça küçüktür (2, 3, 4).

Örnek:

Örneğin bir taekwondo müsabakasında, hiçbir hücum ya da savunma %100 kestirilemez. Yapılan bir hücuma karşı en etkili savunmayı ya da karşı hücumu yapabilmek için çok çevik olmak gerekir. Peki bu bahsettiğimiz çeviklik sadece yerini bildiğimiz koniler arasından hızla geçmekte kullandığımız çeviklik olabilir mi? Satranç oyunu gibi uzun uzun düşünme şansımız olmadığı için hızla görmek, hızla düşünmek, hızla karar vermek ve hızla harekete geçmeliyiz. Elit sporcular tüm bu parçaları o kadar hızlı yaparlar ki adeta refleks hızında gerçekleşir. Fakat bu refleks, beyin uyarmadan yapılan bir tepki değil, tamamen mantıklı bir davranıştır.

Anlaşıldığı gibi bahsettiğimiz gerçek çeviklikte bilişsel süreçlerin, fiziksel, teknik ve taktik becerilerin hızla analiz ve sentezi söz konusudur. Tüm bu yetilerin planlanmamış bir ortamda maksimum hızda kullanılabilmesi bizlere çeviklik performansının kalitesini verir.

Çevikliği Etkileyen Faktörler

Çeviklik bir bütün olarak, hızlı yön değiştirebilme ve çabukluk kavramlarını kapsayıcı olgu pozisyonundadır. Fakat kesinlikle çabukluk ve hızlı yön değiştirebilme kavramları ile aynı şeyi ifade etmemektedir. Yani birbirlerine eş anlamlı olarak kullanılmamalıdır. Öyleyse çevikliği etkileyen faktörler:

Çevikliğin Spordaki Önemi

Yukarıda bir taekwondo sporcusunun müsabaka içindeki davranışlarını çeviklik ile ilişkilendirmiştik. Bu senaryo çevikliğin spordaki önemini açıkça ortaya koymaktadır. Çeviklik becerileri duruma, zamana, rakibe, takım arkadaslarımızın pozisyonuna ya da müsabakadan beklentinin seviyesine kadar çok çeşitli faktörlerden etkilenebilir. Mevcut duruma en ugun ve ve hızlı tepkiyi verebilmek gerekmektedir. Dolayısıyla bilişsel, fiziksel ve teknik becerilerin bir bütün olarak kullanılması gerekmektedir. Rakibin ani hamlesine karşı en hızlı ve en doğru hamleyi yapıp puan almak gerekmektedir. Ya da rakipten top çaldıktan hemen sonra topun kime ya da nereye atılacağı konusunu düşünürken aynı zamanda topu kaptırmamak için fiziksel ve teknik becerilerin üst düzeyde sergilenmesi gerekmektedir.

Üst seviye sporcular, gerçek çeviklik testlerinde daha alt düzeyde sporculardan daha iyi performans skorları elde etmektedir. Fakat yön değiştirme testleri ile yapılan karşılaştırmalarda, üst seviye sporcuların daha alt seviye sporculardan iyi sonuçlar elde edemediği rapor edilmektedir (3,4,7-9).

Dolayısıyla çeviklik; diğer tüm motorik, bilişsel ve teknik özelliklerle birlikte sporda başarıyı belirleyen kilit bir beceridir. Çeviklik; “sporda sadece güçlüler değil, güçlü ve zeki olanlar başarıyı yakalar” klişesini tanımlar.

Çeviklik Ölçüm Yöntemleri

Gerçek çevikliği ölçebilen geçerli ve güvenilir bir test henüz tam olarak tasarlanmasa da, spor dalına özel bazı uygulamalar mevcuttur ve elde edilen sonuçlar bilinen ölçüm yöntemlerinden daha mantıklı sonuçlar vermektedir.

*Test 1 – Rugby League (3, 8)

*Test 2 – Netball (6)

*Test 3 – Australian Rules Football (10, 11)

Testlerin ortak özelliği, spor dalına özgü olmaları ve sabit bir protokole daha az sahip olmaları ya da hiç olmamalarıdır. Yani sporcu nereye ne zaman koşacağını ya da nereden dönüp nereye ulaşması gerektiğini kestiremez. Görsel, işitsel ve karma uyaranlarla sporcu yönlendirilir ve bu esnadaki beceri süratleri kayıt altına alınır. Örnek bir video için burayı tıklayınız.

Yakın zamana kadar çeviklik testleri olarak bilinen Yön Değiştirme Testlerine ulaşmak için tıklayınız.